Trong bài viết trước mình đã đề cập tới một câu truyện vui liên quan
tới vấn đề thông dịch và đã có nhắc đến sơ qua về 3 yêu cầu cần thiết trong
biên – phiên dịch. Bài viết này mình sẽ đề cập rõ hơn
về 3 yêu cầu đó trong Biên lẫn Phiên dịch. Những kiến thức này là 1 phần trong
môn học Lý
Thuyết Dịch bản quyền thuộc về một giảng viên bộ môn Tiếng Anh của trường Đại Học Cần Thơ. Bên cạnh đó mình còn thu thập thêm 1 số kiến thức từ một số
sách về Biên Dịch, đặc biệt là cuốn Tự Học Phiên Dịch của giáo sư Lê Tôn Hiến.
Có thể nói rằng, Dịch là giai đoạn cuối hay là “tầng cao nhất” trong tiến
trình học
ngoại ngữ: Nghe – Nói – Đọc – Viết – Dịch. Bởi vì trong Dịch là phải kết hợp và
vận dụng tất cả các kỹ còn lại, và nó cũng như 4
kỹ năng còn
lại, người ta muốn dịch tốt thì phải luyện tập nhiều
trên học đường hoặc ngoài thực tế. Có người học lý thuyết rất giỏi nhưng dịch thì không được, và ngược lại có người học lý thuyết không được tốt
nhưng dịch lại rất hay. Bởi vậy, nó là 1 môn kỹ năng và còn là 1 môn năng
khiếu, và phải có kiến thức rộng lớn về văn học và ngoại ngữ của mình có và
phải kiên nhẫn rèn luyện cả 1 thời gian dài chứ không thể là 1 sớm 1 chiều, và hơn hết là phải có 1 niềm đam mê. Và theo như lời các bậc giáo sư đã nói thì: Dịch là một
cái nghề mà nhân lực “vừa thiếu lại vừa yếu” trong một xã hội mà “người giỏi ngoại ngữ thì không ít nhưng người dịch được chẳng có
bao nhiêu”…Và mình cũng xin chia sẻ với mọi người
3 tiêu chí cần phải đạt được trong việc Dịch.
Về lý
thuyết dịch, một bản dịch hoàn hảo thì phải thỏa mãn 3 tiêu chí: “Tín – Đạt –
Nhã” mà khi học trên giảng đường, thầy tôi đã mong muốn các sinh viên như tôi phải thuộc lòng 3 chữ này như thuộc tên 3 miền địa lý Việt Nam, 5 yếu tố Ngũ
Hành trong vũ trụ….(thầy tôi rất hài hước nhưng nhìn kỹ lại yêu cầu đó thì
chúng ta phải thuộc lòng như thế). Vậy “Tín – Đạt – Nhã” là gì?
TÍN: trong tiếng Anh là
Faithfulness. Tức là chữ Tín này này có nghĩa là phải trung thành, trung thực.
Và chữ Tín ở đây tức là ta phải trung thành với nguyên bản dù là dịch viết hay
dịch nói. Nói cách khác, Tín tức là trước hết ta phải dịch
sao cho đúng từng chữ với nguyên bản và tất nhiên là phải đúng về mặt văn phạm.
Tiêu chí này, khi chúng ta đang học tiếng Anh trên học đường vẫn thường xuyên
sử dụng tiêu chí này rất nhiều. Chẳng hạn như nói:
“Can you swim?” – dịch ra là: “Bạn có thể bởi không?”
hoặc nói: Trên trời có mây trắng bay. – In the sky, there are white clouds
flying.
Hay ta dịch: “Love at first sight” – “Yêu ngay cái nhìn đầu tiên”
Ngoài ra chữ Tín còn nói
lên cái sự thành thật của lương tâm trong khi dịch, tức
là không được dịch “xạo” (theo tiếng dân miền Nam ưa gọi).
Như vậy, muốn thực hiện được chữ Tín thì người dịch phải nghe cực giỏi
(đối với phiên dịch) và phân tích cấu trúc câu cũng như là kiến thức văn phạm
cực tốt (đối với biên dịch), sử dụng từ vựng phong phú và từ điển chuyên môn
cực chuẩn.
Kế đến, nói về chữ “Đạt”. Tiếng Anh gọi là Expressiveness. Tức là người
dịch phải thể hiện được thông điệp mà người nói (viết) muốn chuyển tải, hay thể
hiện họ muốn nói gì. Đơn giản hơn tức là thể hiện và chuyển tải được nội dung của
nguyên tác và phải đúng với văn hóa của ngôn ngữ đó và phải đúng với văn phong
của nước đó. Thí dụ như:
Nguyên tác của cụm từ
“Thanh mai trúc mã”, nếu dịch cho được chữ “Tín” là “beautiful and green
bamboos”, nhưng nếu dịch vừa đạt được chữ “tín” và “đạt”
là “A well-matched couple”.
Thêm nữa: “Inviting lips”, dịch có được chữ Tín là: “Cặp môi mời mọc”. Còn dịch có được cả Tín và
Đạt là: “Đôi môi gợi cảm”.
Hoặc lấy lại cụm từ trên:
“Love at first sight”. Tín: “Yêu ngay cái nhìn đầu tiên”. Tín – Đạt: “Tiếng sét
ái tình”.
Một thí dụ khác rõ hơn, trong 1 cuốn sách, trong đó có 3 dòng chữ thuộc 3 ngôn ngữ khác nhau của 1 thông
báo trước văn phòng một bác sỹ Pháp tại Sài Gòn vào thời trước 1975, mà chúng ta có thể tham khảo để thấy được sư khác biệt văn phong
của từng quốc gia.
Thông báo đó là:
Ở đây nói tiếng Pháp (Việt)
Ici on parle Francaise (Pháp)
French is spoken here (Anh)
(giải thích tiếng Pháp. Ici: nghĩa là “ở đây”. On: là đại từ nhân xưng,
nghĩa là “chúng ta”. Parle: nghĩa là “nói” ) . Xem ra tiếng Việt mình văn phong và cấu trúc
có vẻ na ná văn phong tiếng Pháp. Phải rồi, lịch sử chúng ta có cả trăm là
thuộc địa của Pháp mà, và hơn nữa, chúng ta thử nhìn lại nguồn gốc của chữ
Quốc Ngữ và ngôn ngữ tiếng Việt bây giờ có xuất xứ như
thế nào là biết. Vì thế khi dịch, chúng ta nên tranh ảnh hưởng
của tiếng mẹ đẻ mà phải dịch theo đúng văn phong của ngôn ngữ mà mình dịch sang.
Nhìn lại thí dụ trên, nếu
ta dịch:
“Trên trời có mây trắng
bay.” Khi mới dịch thì chúng ta sẽ dịch là: “In the sky, there are white clouds
flying.” Nhận xét về câu này, về cấu trúc văn phạm và tự vựng thì hoàn toàn
đúng, không có gì sai. Về mặt nghĩa thì hoàn toàn đúng với nguyên tác. Nhưng đó chỉ mới đạt được chữ “Tín” mà thôi. Nếu muốn dịch cho đạt được 2
tiêu chí “ Tín – Đạt” (hay dịch theo đúng văn phong tiếng Anh) thì là: “White clouds are
seen flying in the sky.”
Tương
tự ở thí dụ khác:
“Trong bụi cây kia có tiếng người thì thầm.” – “Tín – Đạt”: Human whispers are heard
from those bushes.
“Trong vườn này có hương gì
lạ” – “Some strange fragrance is smelt in this garden.”
Như
vậy, khái niệm chữ “Đạt” trong biên phiên dịch là làm sao thể hiện được ý của tác giả theo ngôn ngữ dễ hiểu với người nghe và người đọc. Cái này thực sự là khá khó bởi nó đòi hỏi dịch giả phải cực
kỳ tập trung là 1 chuyện và nó còn đòi hỏi kiến thức về văn hóa, về ngôn ngữ
chuyên ngành. Người dịch còn phải nắm vững ngôn ngữ tu từ - phép tu từ
(rhetoric language - tức là những cách sử dụng để làm cho ngôn ngữ nói (viết)
trở nên bóng bẩy), thành ngữ - tục ngữ (proverbs and idioms)…và đặc biệt nhất
là bản dịch phải gắn liền với văn cảnh hay ngữ cảnh của sự việc.
Thế đó, khi muốn thực
hiện được chữ Đạt thì người dịch phải am hiểu cả 2
ngôn ngữ và nền văn hóa kèm theo. Trí tưởng tượng cũng phải cực kỳ phong phú.
Phải nhanh và nhạy, nắm rõ văn cảnh, và quan trọng hơn là tránh sự gò bó vào chữ tín quá mức,
làm mất đi sự sáng tạo, hay nói đơn giản là tránh ảnh hưởng
của tiếng mẹ đẻ.
Cuối cùng là chữ “Nhã”. Tiếng Anh là Elegance. Khi nói đến từ nhã thì chúng ta sẽ liên
tưởng đến sự phong nhã, hay nhã nhặn. Ở đây ý nói là bản dịch của
chúng ta phải có sự tao nhã, lịch sự, và nghe êm tai. Ngoài ra, nếu như nguyên tác là lủng củng thì mình cũng phải dịch ra lủng củng, tức là “Nhã”
còn phải tôn trọng văn phong của tác giả. Lấy một thí dụ về điều này thực tế ở
Việt Nam, trước đây dân bình dân thường
hay sử dụng các từ thông tục như: người miên, heo mọi, gái điếm, đĩ đực, con ở,
cầu tiêu….(có lẽ mình dùng ngôn từ hơi thô tục nhưng đây là
những ngôn từ ngoài thực tế mà người ta hay dùng nên mình phải dùng thế này để
làm rõ vấn đề). Nhưng dần dần thì người ta đã không còn dùng các từ
nhạy cảm này nữa, mà thay vào đó là: người miên – dân tộc
Khmer, heo mọi – heo rừng, gái điếm – gái bán hoa (hay “gà móng đỏ” – một cách
sử dụng phép tu từ), đĩ đực – trai bao, con ở - oshin, cầu tiêu – nhà vệ sinh
(hay xài từ mượn là toilet). Tuy nhiên, trong một số tài liệu học thuật vẫn còn đó những khái niệm
nghe nổi da gà như cụm từ “câu què câu cụt” để chỉ lỗi văn
phạm là sentence fragment.
Và sau đây là một thí dụ về sự Dịch với 3 tiêu chí Tín – Đạt – Nhã. Trong 1 bữa tiệc chiêu
đãi các quý khách trong 1 nhà hàng, hay một cuộc hội họp lớn được tổ chức trong
1 hội trường, MC bước lên sân khấu và bắt đầu mở lời chào là : Ladies and
gentlemen! – Trước tiên nếu ta dịch ra cho được chữ “Tín” thì sẽ dịch là “Các ông và
các bà!”….Dịch đúng và sát nghĩa luôn! Tất nhiên là không sai về mặt cấu trúc
và nghĩa. Nhưng nghe còn có vẻ hơi thô, chưa phù hợp
với văn phong, và đặc biệt là trong 1 hội trường như thế, vậy ta phải chau
chuốt lại cho có Tín – Đạt là: “Kính thưa quý bà, quý ông!”. Nghe thì hoàn toàn sát với nghĩa
của nguyên tác, vừa thể hiện rõ ý của tác giả và hơn
nữa là văn phong nghe hợp lý hơn. Nhưng mà, nếu dịch “ladies” là “thưa
quý bà” thì
bảo đảm các cô gái chưa lập gia đình thì họ sẽ bắt bẻ liền vì cớ sao người ta còn
đang tuổi “thanh xuân” chưa lập gia đình, chưa
chồng con gì
đã kêu là “bà”???? Nếu vậy chẳng lẽ ta phải dịch là “Thưa
quý cô và
quý ông??????” Nghe hơi chói lỗ tai thiệt…nhưng nếu dịch vậy,
lỡ ở dưới có mấy thằng con nít thì chắc hẳn nó sẽ giơ
tay kêu lên:”Ê sao tao cũng tới tham dự mà không chào????”. Phải rồi, tại sao
chào quý bà,
quý ông mà con nít sao không chào? Như vậy té ra là phân
biệt với con nít???? Như vậy là câu dịch trên chưa có “nhã” vì nó còn mang tính kỳ
thị giữa những người với nhau (con nít, quý bà, quý cô….). Vậy ta
phải dịch cho Tín – Đạt – Nhã thì dịch là “Kính thưa
quý vị khán
giả!” hoặc “Kính thưa các vị quan khách!” Thế đó, vừa trung
thành và đúng với bản dịch, vừa thể hiện rõ ý các tác giả, vừa đúng văn phong, và
lời lẽ nghe cũng lịch sử nhã nhặn.
Nhưng
với thời đại công nghệ phát triển như hiện nay thì có rất nhiều công cụ hỗ trợ cho việc học
của chúng ta, trong đó có Google Dịch. Tôi thử đem vài cụm từ và câu lên Google
Dịch thì có kết quả như sau:
Can you swim? – Bạn có thể bơi được không?
How do you do? – Làm thể nào để bạn làm gì?
The older, the wiser –
Càng lớn tuổi, là khôn ngoan
Rõ ràng là chúng ta không
thể để cho máy tính làm công việc biên dịch được, có lẽ máy tính sẽ rất hữu
dụng nếu chúng ta sử dụng để tra một số cụm từ, câu ngắn, đơn giản, không có
ngụ ý. Nếu máy tính có thể dịch được Tín – Đạt – Nhã thì đâu ai mướn biên –
phiên dịch nữa…
Thế thôi, đó là 3 tiêu
chí trong biên – phiên dịch mà có lẽ chúng ta cần phải dịch sao cho có được 3
tiêu chí đó. Điều đó có lẽ không phải dễ, bình thường
đối với 1 đoạn văn, 1 lời nói hay phát biểu của ngôn ngữ nước ngoài ta nghe/đọc
có thể hiểu được ý được họ đang nói gì nhưng còn
chuyện dịch ra thì không phải là dễ, nhưng
nó không có nghĩa là chúng ta không thể làm được. Nếu chúng ta cố gắng và rèn
luyện kiên nhẫn và nhất là phải có lòng đam mê. Nếu chúng ta muốn làm việc gì thì
chúng ta phải có 1 lòng đam mê mới có thể thành công. Và thầy tôi – người đã
truyền đạt cho lớp tôi về 3 tiêu chí này trong biên – phiên dịch cũng đã nói
rằng cụm từ Impossible có nghĩa I’m possible.
(Bài viết được tham khảo
và trích dẫn từ giáo trình Lý Thuyết và Thực Hành Biên Dịch. Bản quyền của thầy
Tiger Đào – Đại học Cần Thơ – Tháng 01.2013)